رویکردهای آموزشی و تربیتی سعدی در بوستان
مهدی طهماسبی دزکی
دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان وادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد
به نام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین
مقدمه
درروزگاری که باحمله دهشتناک وخانمان برانداز مغولان بی فرهنگ و خونخوار تیشه بر ریشه فرهنگ پویای ایرانی در خراسان بزرگ خورده بود ، فارس ماوا وپناهگاه شعر و ادبیات پارسی گشته و بزرگترین نماینده شعر و نثر فارسی در آن سالها شیخ اجل سعدی شیرازی در پایتخت فرهنگ وهنر وادبیات ایرانی می زیست و به خلق آثار خویش می پرداخت .
سعدی شیراز علاوه بر غزلیات ملیح ونمکین و چکامه های استوار ونگاشته های پراکنده دو اثر مانا و جاویدان در طراز جهانی وبین المللی دارد . بوستان وگلستان که هردو گلشن سرزنده وجاویدان هنر و ادب ذپارسی در همیشه تاریخند
«شیخ اجل سعدی بزرگترین شاعر اجتماعی همه اعصار وقرون ادبیات فارسی است وگلستان وبوستان او که دوشاهکار جهانی ونماینده خلاقیت ،اندیشه وتفکر اسلامی ایرانی می باشد .بیش از هر اثر ادبی دیگری در زندگی اجتماعی مردم ایران زمین حضور داشته اند وتاثیر به سزایی را در شکل گیری ساختار شخصیتی جامعه ایرانی ایفا نموده اند .»(طهماسبی دزکی:ماهنامه تسنیم شماره اول،2)
بوستان نخستین شاهکار آفریده ذهن خلاق سعدی است و گلستان را در سال بعد از آن برای دوستداران فرهنگ واندیشه به ارمغان آورده است .«آثار سعدی هم در زمان او و هم در اعصار متمادی پس از درگذشت او پسند خاطر و ذوق شیفتگان شعر وادب پارسی و دوستداران فرزانگی وهنربوده وطالبان بیار داشته است و سخن اوکه هفت کشور نمی کنند امروز بی مقالات سعدی انجمنی
ازنوع مبالغه های شاعرانه نیست وسخنور شیراز حقیقتی را بیان کرده است . » (دستغیب: کیهان فرهنگی دی79، 68)
بوستان سعدی
بوستان سعدی یا سعدینامه نخستین اثر سعدی است که کار سرودن آن در سال ۶۵۵ هجری قمری پایان یافتهاست. سعدی این اثر را زمانی که در سفر بوده است، سروده و هنگام بازگشت به شیراز آن را به دوستانش عرضه کرده است. این اثر در قالب مثنوی و در بحر متقارب وبیش از چهارهزاربیت سروده شده و از نظر قالب و وزن شعری حماسی است، هر چند که از نظر محتوا به اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات پرداختهاست.و باید به این نکته توجه داشت که بوستان یکی از ارکان اصلی و غیر قابل انکار ادبیات تعلیمی و آموزشی در گستره زبان وادبیات فارسی ازهمان سالهای نخستین سرایش می باشد .
حضور شعر سعدی به صورت اعم ومثنوی دل انگیز بوستان به صورت ویژه در همه قلمرو ادبیات فارسی از حاشیه های مدیترانه تا چین و از کرانه های خلیج نیلگون فارس تا بلندای جداشده از وطن امروز و جاخوش کرده در دل روسیه فعلی در طول سالیان متمادی به عنوان نمایه باور اجتماعی و تابلوی آموزشی پیش روی نسل نو اندیش و نوپای فارسی زبان ، نشان از ماندگاری تفکر و باور او دارد .
« یکی از بزرگان فرهنگ اسلامی که در عین حال ادیب و شاعر بزرگ وگرانمایه ای است ، استاد سخن سعدی شیرازی است که کتاب گلستان وبوستان او در حکمت عملی است که به سبک جالب و آموزنده ای تدوین شده است .» ( سجادی :1379، 144) سعدی شاعر زندگی است و بوستان اوکه کمتر مسایل تربیتی آن بررسی شده نمایه تفکرات اوست . سعدی برای بودن ، زندگی کردن و هدف داشتن نقشه راه ترسیم می کند .نقشه ای هدفمند وجهت دار که برخوردار از سرمایه تجارب گرانسنگ و آزمودنهای مختلف زندگی او در سفر وحضر است .« سعدی شاعر آزمودنهای خویش است . آنچه برقلم وی رفته است حاصل تجارب عملی او در روند زندگانی است . سخن او شیرین وشورانگیزاست و در آن از ماخولیای وهم نشانی نمی بینیم. آفرینه های او آزموده های اوست . حتی در آنچه که او در زمینه ادبیات تعلیمی خلق کرده است .ازاین دست سروده های اخلاقی ،حکمی،سیاسی و اجتماعی نیز تجربه را آبشخور اصلی می یابیم . تکیه گاه خیال او همواره واقعیت است وهمه ذهنیات او ما به ازایی در عینیت دارند .» (سرامی:1384،150)
نگاه تربیت محور
سعدی همان گونه که اشاره شد بوستان را براساس تجربیات خود تنظیم کرده
در اقصای گیتی بگشتم بسی به سر بردم ایام با هر کسی
تمتع به هر گوشهای یافتم ز هر خرمنی خوشهای یافتم
چو پاکان شیراز، خاکی نهاد ندیدم که رحمت بر این خاک باد
تولای مردان این پاک بوم برانگیختم خاطر از شام و روم
دریغ آمدم زان همه بوستان تهیدست رفتن سوی دوستان
به دل گفتم از مصر قند آورند بر دوستان ارمغانی برند
مرا گر تهی بود از آن قند دست سخنهای شیرینتر از قند هست
نه قندی که مردم بصورت خورند که ارباب معنی به کاغذ برند
چو این کاخ دولت بپرداختم بر او ده در از تربیت ساختم
یکی باب عدل است و تدبیر و رای نگهبانی خلق و ترس خدای
دوم باب احسان نهادم اساس که منعم کند فضل حق را سپاس
سوم باب عشق است و مستی و شور نه عشقی که بندند بر خود به زور
چهارم تواضع، رضا پنجمین ششم ذکر مرد قناعت گزین
به هفتم در از عالم تربیت به هشتم در از شکر بر عافیت
نهم باب توبه است و راه صواب دهم در مناجات و ختم کتاب
(سعدی:1367، 7)
می توان گفت که بنابر تصریح خود شیخ اجل نگاه او در بوستان وحتی گلستانش دیدی است تربیت محور که به آموزشها و تعالیم تربیتی مستقیم وغیر مستقیم اهمیت شایان توجهی می دهد و اساس کار را در سرایش این منظومه تربیت برمی شمرد و برآن تاکید دوچندان دارد و بابهای ده گانه بوستان نماد ونمود آموزشهای موردنظر و آرمانشهر ذهنی اوست . ده فصلی که در دفتر زندگی آدمی سرفصلهای سعادت و نیکبختی می باشد و سعدی برآنها تاکید فراوان دارد .
ظرفیت حکایت
یکی از شگردهای تاثیرگذار موجود در عرصه پهندشت ادبیات فارسی چه منظوم وچه منثور استفاده از ظرفیت حکایت پردازی و بیان خواسته های مدنظر گوینده در این قالب است . سعدی هم از آنجا که استاد بلامنازع داستان پردازی است نهایت استفاده از این ظرفیت را در آثارش بویژه در بوستان برده است . وی در در بوستان در جاهای مختلف به اقتضای کلام حکایتهای گوناگونی را ارائه می دهد . وجود 149 حکایت بلند وکوتاه نشان از توانمندی خاص او دارد و سعدی درهنگام ارائه حکایاتش به مخاطب قدرت داستان پردازی خویش را نیز به رخ می کشد این حکایتها گاه طولانی اند و گاه این حکایت در سه بیت بیان می شود .کوتاه کوتاه و یک داستان مینی مال واقعی را به نمایش میگذارد
شنیدم که دزدی درآمد ز دشت به دروازهٔ سیستان برگذشت
بدزدید بقال از او نیم دانگ برآورد دزد سیه کار بانگ:
خدایا تو شبرو به آتش مسوز که ره میزند سیستانی به روز
(سعدی :1367 ، 192)
رویکرد تربیتی سعدی
باتورقی بر بوستان می توان دریافت که « وی منتقدی اجتماعی است که از منظر آسیب شناسی دینی به این حوزه توجه کرده است . شیخ برای احیای اندیشه دینی عصر خویش در سه عرصه تلاش کرده است و در گان نخست به بازآفرینی و بازیابی برخی مفاهیم دینی پرداخته است وبه خوبی نشان داده است که در برخی موارد تفسیری نادرست از آنها رواج یافته است . تلاش وی بیان حقیقت فراموش شده آن مفاهیم است .»
(موسوی :1387، 151)
سعدی شاعری است که از خاندان اهل علم وایمان برخاسته وخودش نگاهی دین باور و معتقد دارد
نه برحکم شرع آب خوردن خطاست وگرخون به فتوی بریزی رواست
که را شرع فتوی دهد برهلاک الا تا نداری زکشتنش باک
(سعدی :1367 ، 27)
آثارسعدی از درونمایه ای مرتبط با فرهنگ اسلامی برخوردارند «شعر ونثر این جهان دیده انسان شناس صادق، همواره باخود پیامی را حمل کرده است یا از منبع وحی و گنجینه قرآن وحدیث و یا از پرتو دل و احساس صاف وبی غش خود اوست » ( مقام معظم رهبری :1377، 12)
سعدی نگاهی که ریشه در باورداشتها واعتقادات دینی و آیینی دارد را به مخاطب عرضه می کند «سرفصل برنامه مدیت سعدی عدالت ورفاه خلق است و این مضمون آسمانی که از تز رهبری اسلامی مایه می گیرد و در دستورات علی (ع) به عمال خود به روشنی تاکید می شود .» ( ظفریان : 1377، 232)
انواع آموزش از دیدگاه سعدی
رویکرد تربیتی و آموزشی سعدی در بوستان شامل دومولفه آموزشهای مستقیم وغیر مستقیم است . شیخ اجل در باب هفتم بوستان که عنوان در عالم تربیت را برخود دارد نگاهی مستقیم دارد وشخص را مورد خطاب قرار می دهد و خواسته ها وباورهای خویش را با زبانی نرم وسرشار از ملاطفت به خواننده ارائه می دهد و این ابیات آغازین باب براعت استهلال اوست
باب هفتم در عالم تربیت
سخن در صلاح است و تدبیر وخوی نه در اسب و میدان و چوگان و گوی
تو با دشمن نفس همخانهای چه در بند پیکار بیگانهای؟
عنان باز پیچان نفس از حرام به مردی ز رستم گذشتند و سام
تو خود را چو کودک ادب کن به چوب به گرز گران مغز مردان مکوب
وجود تو شهری است پر نیک و بد تو سلطان و دستور دانا خرد
رضا و ورع: نیکنامان حر هوی و هوس: رهزن و کیسه بر
چو سلطان عنایت کند با بدان کجا ماند آسایش بخردان؟
تو را شهوت و حرص و کین و حسد چو خون در رگانند و جان در جسد
هوی و هوس را نماند ستیز چو بینند سر پنجهٔ عقل تیز
رئیسی که دشمن سیاست نکرد هم از دست دشمن ریاست نکرد
نخواهم در این نوع گفتن بسی که حرفی بس ار کار بندد کسی
(سعدی :1367 ، 179)
وی در این باب بر تربیت درونی یا تهذیب به عنوان رکن رکین پیشرفت تاکید می کند و آنچه در نظر او مهم است عرضه مفاهیم تربیتی و آموزش کاربردی است .
ولی در بقیه بابهای بوستان هرچند رگه های از همین آموزشهای مستقیم هم دیده می شود اما رویکرد اصلی بیشتر متکی به مقوله آموزشهای غیر مستقیم وغیر رسمی است . همان گونه که پیشتر اشاره شد سعدی استاد سخن وحکایت پردازی است و ازاین توانمندی ادبی برای بیان خواسته هایش و القای آن به مخاطب بهره می گیرد و در ماورای واژگان ساده وحکایات کوتاه وبلند اندیشه ای دیگر را در سر می پروراند که این همان رویکرد آموزش غیر مستقیم سعدی است .
برای مثال در باب اول بوستان که نام در عدل و تدبیر و رای را برخویش دارد سعدی مانیفست وقانونی پاینده و در عین حال دست یافتنی را ترسیم می کند که می توان از آن به عنوان آموزش مدیریت وحکومت داری و سیاست داخلی از نگاه سعدی یاد کرد و حدود 14 شاخصه عدالت حاکمیت و عدالت اجتماعی ،خداترسی حاکم ،رافت داشتن مسئولین ، دین مداری ،برخورداری از سیستم نظارتی ،ضرورت امنیت ،توجه به نظامیان ،قناعت وپاکدستی دولتمردان ، تلاش برای رفاه اجتماعی و معیشت مردم ، برخورد باخاطیان ومتخلفین ومفسدین ، ارتباطات مردمی توجه به زندانیان ، کرم داشتن و باقیات الصالحات و ... را استخراج کرد و آنها را در قالب یک پژوهشی مستقل ارائه کرد
جالب تر از آن که « سیاستی که او شالوده می ریزد و فرمانروایی که او تصویر می کند همان است که ذوق ایرانی می پسندد و با آن آشناست »(دانش پژوه:1377، 372)و این توجه به ذائقه ایرانی برماندگاری اثر او می افزاید .
نتیجه گیری
سعدی همه تلاش خود را در آثار مختلف ومنثورش برای انسان سازی به کار می بندد و هدف غایی او دست یابی به تعلیم و تربیتی است که هدف گذاری داشتن آن جامعه ای پویا وسالم و کارآمد است و تربیت دینی سعدی کاملا واقعی ،کاربردی و عملیاتی است و این نشان از توانایی بالای او دارد .
سعدی حاصل تجربیات خویش را به مخاطب در عصرها و نسل های مختلف عرضه می کند تا او بتواند در هر جا ومکانی که هست ازاین آموزشها وتعایم تربیتی دین باور سعدی استفاده بهینه راببرد
نصیحت کسی سودمند آیدش که گفتار سعدی پسند آیدش
(سعدی :1367 ، 13)
منابع :
1-سعدی شیرازی مصلح الدین ، بوستان ، انتشارات اقبال تهران چ اول 1367
2-سجادی سید جعفر ، سیاست مدنیه ، سازمان چاپ وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی چ سوم 1379
3-سرامی قدمعلی ، از هرگز تا همیشه ، انتشارات ترفند تهران چ اول 1384
4-سازمان چاپ وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی ، ذکر جمیل سعدی سه جلد چ پنجم 1377
5-ماهنامه تسنیم شماره اول دی ماه 1382 مقاله عرفان سعدی مهدی طهماسبی دزکی
6-ماهنامه کیهان فرهنگی شماره 171 دی ماه 1379 مقاله گلستان همان سعدی است عبدالعلی دستغیب
7-فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد شماره8و9 سال سوم تابستان 1387 مقاله نگاهی بر برخی مقوله های دینی و مظاهر دین مداری در آثار سعدی سید حامد موسوی
منتشر شده در هفته نامه عصرقلم 31/1/1395
- ۰ نظر
- ۳۱ فروردين ۹۵ ، ۱۲:۵۵